Spomenički kompleks Slobodište prostire se na južnoj periferiji grada, pored Vaspitno-popravnog doma koji je nekada bio nemački logor, na mestu gde je okupator streljao tokom Drugog svetskog rata više stotina rodoljuba iz Kruševca i okoline. Po arhitektonskim rešenjima i filozofskoj poruci, Slobodište predstavlja izuzetan spomenički kompleks u našoj zemlji, posvećen slobodi i revoluciji. Centralni spomenički deo pripada konceptu koji je, po ideji Dobrice Ćosića, realizovao Bogdan Bogdanović, u periodu od 1960. do 1965. godine. Prošlo je vše od pola veka od kako su na Slobodištu počele da se obeležavaju “Svečanosti slobode“, preteča današnjih „Vidovdanskih svečanosti“, kada je grupa kruševačkih intelektualaca osmislila jedinstven kulturni događaj po uzoru na antičke manifestacije koje su se organizovale u staroj Grčkoj…
Projekat pomaže Grad Kruševac, po Konkursu za sufinansiranje projekata radi ostvarivanja interesa u oblasti javnog interesa za 2020. godinu
Pre početka Drugog svetskog rata, na mestu nekadašnjeg strelišta, započeta je gradnja Kaznenog zavoda koju je prekinula okupacija. Nedovršenu zgradu iskoristili su Nemci i pretvorili u logor za političke zatvorenike.
Iza zgrade logora, na padini bagdalske kose Nemci su vršili streljanja partizana i civilnog stanovništva. Najveće streljanje se desilo 29. juna 1943. godine, kada su fašisti streljali 324 osobe. Ovo streljanje je trebalo da se izvede 28. juna, ali kako je toga dana bio veliki srpski praznik Vidovdan, Nedićeve vlasti su uspele da streljanje pomere za jedan dan kasnije. Pre streljanja u Kruševac je doputovao SS general August Majsner koji je potpisao plakat i napomenuo da je ovo masovno streljanje lično on naredio. Najveći broj streljanih toga dana bili su civili iz okolnih sela. Streljanje je izvršeno kao odmazda za napad na nemačke trupe u Kraljevu nekoliko nedelja ranije u kome su partizani ubili nekoliko Nemaca i ako su znali da će Nemci ubijati civile zbog toga. Streljanja su takođe vršena i u krugu Kaznenog zavoda, a tela sahranjivana na Bagdali.
Zgrada logora je srušena 1949, a na tom prostoru, zauzimajući 10 hektara, danas je Spomen-park Slobodište sa dve masovne grobnice palih rasinskih partizana i žrtava fašističkog terora.
Odluku o izgradnji spomeničkog kompleksa doneo je Sabor opštine Kruševac 1964. godine. Na predlog Dobrice Ćosića, prvoborca Rasinskog partizanskog odreda (kasnije prvog predsednika Savezne republike Jugoslavije od 1992. do 1993), spomenik je projektovao i realizovao arhitekta Bogdan Bogdanović (kasnije gradonačelnik Beograda od 1982. do 1986).
Otvaranje kompleksa vezano je za Odluku o proglašenju Slobodišta i ustanovljenju Svečanosti slobode 1965. godine. U prvom poglavlju odluke stoji:
“Spomenik poginulim borcima za slobodu naše zemlje i pobedu socijalističke revolucije, streljanim rodoljubima i žrtvama fašističkog terora Kruševačkog kraja koji se nalazi na jugoistočnoj padini Bagdale proglašava se Slobodištem. Slobodište je kulturno-istorijski spomenik pod zaštitom opštine Kruševac.”
U spomen-kompleksu se nalaze i dva velika amfiteatra: Dolina pošte i Dolina živih, odnosno gledalište sa scenom. U ovaj deo kompleksa se ulazi kroz kružnu kapiju nazvanu „Kapija Sunca“. U središtu Doline pošte smešteno je jato kamenih ptica koje streme ka nebu, a na ulazu je kružni kamen sa natpisom „Pod ovim nebom, čoveče uspravi se“. Između dve doline stoji stari vodenični kamen sa natpisom „Hleb i sloboda; Isus u nama“. Na humakama, kao i na bedemu iznad Doline pošte nalaze se plamenici. Stratište je uz bok amfiteatrima i obeleženo je spomen-pločom i krstom.
Godine 1978, po projektima arhitekata Bogdana Bogdanovića i Svetislava Žujovića, sagrađen je Dom Slobodišta. Zgrada je oblikovana kao humka i predviđena za istraživački rad i održavanje raznih manifestacija.
Sve do političkih promena 2000. godine, za Memorijalni kompleks Slobodište vezuju se Svečanosti slobode, najveća istorijska i kulturno umetnička manifestacija u gradu, koja je počinjala 28. juna, na Vidovdan, i trajala do 7. jula, Dana boraca. Njeno mesto zauzima nova kulturna manifestacija Vidovdan, a glavni program se seli iz amfiteatra Slobodišta na druge lokacije u gradu.
– Na Vidovdan 1943. godine na Stratištu, pokraj današnjeg Vaspitno-popravnog doma, u znak odmazde fašisti su streljali 324 rodoljuba. To su bili uglavnom mladi ljudi iz kruševačkog kraja, pokupljeni kao taoci. Taj drgađaj i značaj Kosovske bitke u našoj tradiciji, bili su povod da se ustanove „Svečanosti slobode“. Smisao manifestacije je da se oda pošta onima koji su ginuli za slobodu, ali ne samo onima koji su stradali u Kruševcu, već svim žrtvama u svetu koje su žrtvovale svoje živote za progres čovečanstva. Tu je nastala simbolika da se pale partizanske i prometejske vatre, odnosno vatre života u kojima su sagoreli oni koJi su ginuli za slobodu – podsetio je, puno godina kasnije, Momir Bradić, dramski umetnik i bivši direktor RO „Slobodište“, koji se u međuvremenu upokojio.
Program manifestacije počinjao je kod Spomenika kosovskim junacima, u strogom centru Kruževca, gde bi najčešće bila svirana kompozicija „Kosovski boj“ Davorina Jenka. Onda bi se formirala svečana povorka koja bi u miru hodala tri kilometra do Slobodišta, gde bi se obavilo paljenje prometejskih vatri, izgovorio tekst iz Eshilovog “Prometeja” i tako počele „Svečanosti Slobode“.
Spomenik na Slobodištu je, kako piše građen sa sledećim natpisom: “Pod ovim nebom, čoveče, uspravi se. Hleb i sloboda isto su nama“. Osnovni elementi spomenika su: humke, „kapija smrti“, „dolina pošte“ sa 12 kamenih ptica i „dolina živih“, amfiteatar sa pozornicom i gledalištem. Suštinski element i povod Kompleksa predstavlja „Stratište“.
– Moram da kažem da je to bila vrlo smela ideja, jer u to vreme skoro da je bilo zabranjeno čitati narodnu poeziju. Osim toga išlo se na to da se skrajne srednjevekovna literatura i sve što je ukazivalo na srpski nacion. Još jednom kažem – bila je to vrlo smela ideja iza koje je stao ceo grad, vojska, kao i znameniti Kruševljani koJi žive u Beogradu.
„Svečanosti slobode“ su imale široki značaj jer se nije proslavljao samo Vidovdan već SLOBODA kao najveća tekovina ljudskoga roda. U tom smislu, svake godine bi bila oformljena posebna komisija za osmišljavanje programa. Tekstovi koji su birani da budu deo profama na Slobodištu, morali su da budu opšte-rodojubivi tekstovi humanitarne sadržine koji afirmišu ideju slobode. To su u početku uglavnom bili tekstovi antičke literature, i mislim da nigde u Jugoslaviji nije odigrano toliko antičkih drama kao što Je to bilo na Slobodištu. Nešto kasnije dominirape su Šekspirove drame, a potom i dela drugih autora koja afirmišu tu veliku ideju slobode.
Svečanosti slobode su trajale od 28. juna do 7. jula, povezujući tako dva značajna datuma: Dan kosovskog boja i streljanja na Stratištu, i Dan ustanka naroda Srbije protiv fašizma.
Poseban značaj manifestaciji davape su pozorišne predstave veoma afirmisanih kuća iz bivše Jugoslavije, poput Narodnog pozorišta, JDP-a, BDP-a, Hrvatskog narodnog kazališta i Gavele iz Zagreba, Osiječkog i Splitskog kazalište, Novosadskog pozorišta, Horskog ansambla Ljubljane i mnogi drugih.
– Sam prostor Slobodišta je pružao velike mogućnosti, pa su ansambli dolazili i po nekoliko dana ranije da bi se prilagodili novom ambijentu i iskoristili efekte koje ne mogu naći na pozorišnoj sceni. Jednostavno, sve te vrhunske predstave sa Dubrovačkih igara i Splitskog leta, na Slobodištu su dobijale sasvim novu dimenziju, što je za njih, a i za sve nas, bila posebna premijera. Gotovo sva elitna pozorišta iz zemlje, u skpopu godišnjeg programa, uvrstila bi i Slobodište, sa željom da ih pozovemo i da neku novu predstavu izvedu u ovom ambijentu pred 20.000 ljudi. Lično bih izdvojio velikog zafebačkog glumca Tonka Lonza koJi Je na Slobodištu igrao kralja Edipa, kreaciju koju (kako je sam rekao) u Zagrebu nikada nije ostvario. Slično je bilo kada je Mira Stupica izvodila ‘Zimsku bajku“, kada se okupilo preko 25.000 gledalaca. Zamislite koju energiJu treba uložiti da biste komunicirali sa svim tim ljudima. To je bila velika šansa Kruševca, i tu šansu smo mi koristili – podsećanje je Bradića, koji je pored ostalog bio i član komisije koja je birala program.
U sklopu „Svečanosti slobode“ na Slobodištu su obeležena i dva velika jubileja – šest vekova fada Kruševca, kada je Jovan Bata Putnik priredio „Jastru“ (u kojoj je bilo angažovano preko 300 učesnika) i šest vekova Kosovskog boja, kada je izvedena predstava ‘Lazar veliki knez“ po tekstu Zvonimira Kostića.
U stvaranju manifestacije je bio angažovan ogroman broj ljudi. Pored Dobrice Ćosića i Bogdana Bogdanovića (autora spomenika), veliki doprinos manifestaciji dali su Dobri Dimitrijević, Dragomir Lazić Đurica, Antonije Marinković, Nebojša Bradić i veliki broj intetektualaca koji su sa velikim oduševljenjem volonterski radili da se to izvede. U vreme održavanja Svečanosti slobode grad je ostajao prazan, a narod se selio na Slobodište.
– Mogu da kažem da je Slobodište veoma uticalo na duhovni rast građana. Ono što publika nije mogla da vidi u Beogradu i Novom Sadu, imala je priliku da vidi u Kruševcu, na „Svečanostima slobode„. Osnovni cilj manifestacije bio je da se afirmiše ideja onih koji su poginuli za slobodu. Osim toga, trudili smo se da program bude u cilju nacionalnog pomirenja, jer dok se mrtvi ne pomire nema nam napretka – sačuvano je sećanje na manifestaciju.
