Prošle godine obeležen je veliki jubilej – 650 godina od osnivanja Kruševca i nastavljena je kapitalna rekonstrukcija sredovekovnog grada, stare srpske prestonice čije je temelje postavio knez Lazar, ali arheološka nalazišta na ovoj teritoriji vode i u znatno u ranija vremena (na arheološkom lokalitetu na području sela Vitkova, kod Aleksandrovca Župskog, nedavno je iskopana najveća od do sada pronađenih „Župskih Venera” za koju se procenjuje da je stara oko 7.000 godina, što je još jedan od materijalnih dokaza da je ovde bilo veliko naselje, odnosno jedan od najznačajnijih centara vinčanske kulture na prostoru Balkana), svedočeći o mnogo dužem kontinuiteta trajanja na ovom prostoru – još od praistorije, o čemu se u javnosti uglavnom manje zna.
Na pomen arheološkog nasleđa kruševačkog kraja uglavnom se pomisli na ostatke srednjovekovnog grada, srpske prestonice iz doba vladavine kneza Lazara, vremenu neposredno pre i nakon toga. Uglavnom je javnost i upoznata sa tim periodom kao početnim u usvajanju informacija o prošlosti grada, pa su i mnogi od njegovih simbola vezani za to doba (današnji Arheološki park, crkva Lazarica i sl.).
Da se sećanje na slavnu epohu kruševačke prošlosti, kada je ovaj grad bio i prestoni u Srbiji, potvrđuju i manifestacije kojima se i danas memoriše, poput već tradicionalnog Viteškog megdana u Lazarevom gradu, zamišljenog kao svojevrsna rekonstrukcija evrope „Lazareve Srbije“.
Međutim, rezultati arheoloških istraživanja vratiće ovaj točak vremena znatno ranije, ukazujući na mnogo duži kontinuitet opstajanja na ovim prostorima, na koja projektom i želimo da ukažemo, kako bismo podstakli dalja istraživanja i promovisanje kompletnog, dakle i onog u javnosti manje poznatog, arheološkog blaga ovog kraja.
Naime, pogodan položaj u izuzetno plodnoj moravskoj kotlini, nadomak ili iznad samih tokova Zapadne Morave i Rasine, razlog su neprekidnog trajanja života u ovom kraju još od praistorije do današnjih dana.
Tako i Narodni muzej Kruševac već sedam decenija, od svog osnivanja 1951.godine, prikuplja arheološku građu sa ovog područja. Na području Generalnog plana Kruševac registrovano je pet preistorijskih lokaliteta. Iskopavanja većeg ili manjeg obima vršena su na lokalitetima Lazarev grad u Kruševcu, Konopljara u Čitluku, Jazbine i Ornice u Makrešanu. Na arheološkom lokalitetu na području sela Vitkova, kod Aleksandrovca Župskog, pre nešto više od godinu dana iskopana je najveću od do sada (prva je iskopana 1969.godine) pronađenih „Župskih Venera” za koju se procenjuje da je stara 6.000 godina i reč je o epohalnom otkriću iz perioda mlađeg neolita i pripada Vinčanskoj kulturi. Time su se potvrdile pretpostavke da je u Vitkovu bio religiozni centar Vinčanske kulture, bilo religiozni centar u to vreme, odnosno da Vitkovačko polje zauzima unikatno mesto u sklopu vinčanske kulture, praistorije Srbije i sveta.
Sagledavajući dosadašnje arheološke rezultate na području više opština koje zahtvataju bliže i šire okruženje navedenih rečnih tokova, možemo izdvojiti još nekoliko kampanja koje su otvorile put daljim istraživanjima. Pored poznatih arheoloških i konzervatorskih radova u srednjovekovnom Kruševcu, arheološke intervencije su vršene naročito tokom šezdesetih i sedamdesetih godina, ali i kasnije.
Značajnija sondažna arheološka istraživanja sprovedena su tokom 1985. i 1986. godine na lokalitetima Jazbine i Ornice kraj sela Makrešana, da bi 1987-1988. godine na lokalitetu Ivlje u Globoderu bila istražena i nekropola pod tumulima u saradnji sa Balkanološkim institutom SANU i Bruklin koledžom Univerziteta u Njujorku. Od 1994. do 1996.godine sprovedena su i zaštitna arheološka istraživanja na lokalitetu Konopljara kraj sela Čitluk, koja su takođe iznedrila važne rezultate. Zahvatajući širok hronološki okvir, ilustrovan starčevačkim naseljem, kasnoantičkom naseobinom i srednjovekovnom nekropolom (11-13.vek), ispitivanje ovog nalazišta dovelo je do niza novih zaključaka, otvarajući put istraživanjima ranosrednjovekovnih tragova (9-10. vek) koji su delimično potvrđeni ovim prilikama.
Razmatrajući prostor šireg kruševačkog okruženja, svakako ponovo treba spomenuti sistematska arheološka istraživanja na prostoru srednjovekovnog Stalaća, lokaliteta Bedem kraj sela Maskare i nalazišta Ukosa kraj Grada Stalaća, koja su donela važne zaključke o strateškom pozicioniranju i komunikacijama rano-i kasnosrednjovekovnih utvrđenja u blizini moravskog sliva, odnosno rečnih tokova Zapadne i Južne Morave. Različita po svom karakteru i nameni, ova višeslojna nalazišta dala su značajne tragove naseljavanja od praistorije do kasnog srednjeg veka, s naročitim osvrtom na vizantijski period.
Dobijeni podaci jasno ukazuju na raznoliko arheološko nasleđe kruševačkog kraja, odnosno potencijalno prisustvo praistorijskih, antičkih i srednjovekovnih celina na pobrđima i naročito na ivicama niskih aluvijalnih terasa donjeg toka Zapadne Morave.
Sredstvima Ministarstva kulture i grada Kruševca 2018.godine, započeta je kapitalna rekonstrukcija stare srpske prestonice Kruševca čije je temelje postavio knez Lazar pre 650 godina godine. Na veoma zahtevnim poslovima angažovani su stručnjaci iz Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture i kruševačkog Narodnog muzeja. a osim restauracije i konzervacije, obavljaju se i arheološka istraživanja. Očekuje se da je na dve trećine grada moguće da se odradi bar delimična rekonstrukcija , a cilj je da to dobije oblik kako bi posetioci mogli da imaju osećaj da se nalaze u jednom srednjovekovnom gradu. Rekonstruisani srednjovekovni Kruševac svakako će dugoročno predstvaljati posebnu atheološko-kulturno-duhovno-turističku vrednost i potencijal ovog kraja.
Ako se koncentrišemo na na novija arheološkim itraživanja i iskopine, moramo da imamo na umu i materijalne probleme koji ih usporavaju, onemogućuju bolju zaštitu postojećih nalazišta ili težak položaj pojedinih muzejskih institucija (u Brusu, Trsteniku).
Zaključak je jasan i logičan. Arheolozi, ali i sve strukture društva, moraju da rade na očuvanju arheološke baštine i kulturnog nasleđa, čije je razumevanje od velike važnosti za zakonski okvir i regulisanje razvoja zaštite i politike upravljanja.
ARHEOLOŠKA MAPA KRUŠEVCA I OKOLINE
Kruševački grad
Sagrađen između 1374. i 1376/77. kao srpska prestonica, prvi put se pominje u darovnoj povelji manastiru Ravanici. Sastoji se iz Malog grada kojim dominira glavna gradska kula (donžon) i Velikog grada u kome se pored crkve Lazarice, posebno ističe prostor pretpostavljene palate u jugozapadnom delu utvrđenja. Prva sistematska arheološka istraživanja srednjovekovnog Kruševca sprovedena su 1961. i sa različitim intenzitetom trajala su sve do 1976. godine. Osim poznatih srednjovekonih tragova na prostoru grada su konstatovani i ostaci naselja iz perioda mlađeg kamenog doba, bronzanog doba i gvozdenodopskog perioda. Do kraja 90-tih godina ostvareno je još nekoliko arheoloških kampanja, dok su u novom milenijumu radovi do obavljeni u više navrata – na prostoru crkvene staze (i u neposrednoj blizini muzeja. Projekatom pod nazivom „Kruševački grad. Konzervatorsko-restauratorski radovi na zapadnom bedemu sa arheološkim istraživanjima“ u organizaciji Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture – Beograd i Narodnog muzeja Kruševac započeti su obimni poslovi na obnovi srednjovekovnog Kruševca.
Srednjovekovni Stalać
Sa najvećom dužinom koja iznosi oko 255 m i širinom oko 170 m spada u red najvećih utvrđenja srednjovekovne Srbije. Kompleks elipsoidne forme se sastoji iz tri osnova dela po uzoru na srednjovekovni Kruševac i druge slične utvrde: donžon kule, Malog grada i Velikog grada. Glavna gradska kula (donžon) ima prizemlje i četiri sprata sa galerijom na vrhu i sačuvana je u visini od 17 m. U narodu je poznata kao „Kula Todora od Stalaća“. U periodu od 1971. do 1979. godine obavljena su sistematska arheološka istraživanja na prostoru srednjovekovnog Stalaća i tom prilikom je obavljena i konzervacija nepokretnih objekata na lokalitetu.
Srednjovekovni Koznik
U istorijskim izvorima prvi put se pominje 1381. godine u povelji kneza Lazara manastiru Velikoj Lavri Sv. Atanasija na Svetoj Gori kao plemeniti Koznik. Prvi konzervatorsko-restauratorski radovi na lokalitetu su započeti 1971 i uz povremene prekide sprovođeni su u kombinaciji sa arheološkim istraživanjima sve do 1988. godine. Dve zadnje arheološka kampanje, manjeg obima, obavljene su 2010 i 2019. godine.
Konopljara – Čitluk
Reč je o višeslojnom nalazištu na kome su zaštitna arheološka istraživanja sprovedena u periodu od 1994 do 1996. godine u organizaciji Narodnog muzeja Kruševac. Praistorijskom periodu pripadaju naseobinski iz mlađeg neolita i gvozdenog doba, dok istorijski period karakterišu materijalni ostaci rimske putne stanice iz III-IV veka i srednjovekovnog groblja. Tokom novembra meseca 2020. godine započeta su nova zaštitna istraživanja lokaliteta na trasi budućeg autoputa Pojate-Preljina u organizaciji Arheološkog instituta i u saradnji sa Narodnim muzejem iz Kruševca. Nastavak ovih radova planiran je u tekućoj godini.
Bedem – Maskare
Samo utvrđenje je po svom karakteru jedinstveno u našoj zemlji, jer spada u retke fortifikacije svog vremena podignutih u niziji. Dosadašnja istraživanja su nedvosmisleno ukazala da se radi o važnom strateškom položaju blizu mesta spajanja Zapadne i Južne Morave, o čemu posebno svedoče ostaci naselja iz pomenutih perioda. Naročito važni i značajni jesu i stambeni horizonti XII-XIII veka, koji se po prvi put jasno javljaju u našem kraju, upravo na prostoru lokaliteta „Bedem“.
Ukosa – Stalać
Istraživanja su pokazala da je lokalitet Ukosa prvi put nastanjen tokom perioda starijeg gvozdenog doba. Keramički materijal potvrdjuje kontinuitet nastanjivanja i u epohi latena. Arheološki nalazi svedoče da su Rimljani, pogotovo u nemirnim vremenima kasne antike, koristili strateške mogućnosti Ukose. Poseban značaj ima otkriće ostave od 115 komada kasnoantičkog bronzanog novca. Postojanje antičkih ciglarskih peći i nekropole u Grad Stalaću svedoči o burnom životu na ovm prostoru tokom antike.
Crkvište – Riljac
Tokom 2018 i 2019. godine, po unapred utvrđenom planu i dinamici, projekat pod nazivom „Sondažna arheološka istraživanja lokaliteta Crkvište kraj sela Riljac“ predstavljao je arheološku istraživačku kampanju u organizaciji Narodnog muzeja u Kruševacu i Narodnog univerziteta Trstenik, tokom koje su se postigli značajni rezultati sa ciljem boljeg razumevanja nacionalne arheologije.
Šljivik – Stragari
Površina praistorijskog naselja u Stragarima je relativno velika (oko 2 h), a prosečna debljina kulturnog sloja iznosi oko 1,70 m. Višeslojnost i geografski položaj, kao i izuzetno kvalitetan, pokretni arheološki materijal, svrstavaju ovo naselje u lokalitete od posebnog značaja.
Vitkovačko polje – Vitkovo
Zahvaljujući atraktivnim arheološkim nalazima, Narodni muzej iz Kruševca i Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva poduzeli su 1968 i 1969. godine obilaske terena Vitkovačkog polja. Tom prilikom izašao je na videlo bogat arheološki materijal koji tipološki pripada Vinčanskoj kulturi. Zadnja arheološka iskopavnja zaštitnog karaktera sprovedena su 2019. godine na trasi gasovoda. Tom prilikom otkriven je deo neolitkse kuće sa prisustvom nove figurine velikih dimenzija koja je dobila ime „Vitka“.
Markove Bare – Mađere
Brojni nalazi iz rimskog i srednjovekovnog perioda takođe ukazuju na intenzivan život na ovom prostoru. Reč je o odlomcima tipičnih lonaca s razgrnutim obodima, zdelama, tanjirima, krčazima, obično srednje ili loše fakture. U tekućoj godini se planiraju geofizička istraživanja većeg obima koja je bi ukazala na veliki potencijla ovog veoma zanimljivog nalazišta.
Crnokalačka Bara – Crni Kao
Ono što je bitno za ovo nalazište jeste bogatstvo slikane keramike iz pozne faze starčevačke kulture (mrko na crvenom, pravolinijski i krivolinijski motivi, girlande, vezana spirala i sl.). Iznad starčevačkog naselja reklo bi se, u kontinuitetu, nastaje naselje vinčanske kulture, i to druge faze njene starije etape razvoja.
Jazbine – Makrešane
Pokretni arheološki materijal predstavlja mešavinu protostarčevačke, starčevačke i vinčanske kulture. Vinčanski materijal činile su manje, okrugle činije i posude za čuvanje hrane, kao i veliki broj kamenih tegova. Najzačajniji nalaz iz ovog sloja je zoomorfna figurina sa stilizovanom ljudskom glavom i cilindričnim telom. Pored keramičkog materijala prona|en je izvestan broj kremenog i kvarcnog materijala, kao i veliki broj životinjskih kostiju.
Ivlje – Globoder
Na potezu Ivlje, 500 m od tumula, nalazi se i višeslojno praistorijsko naselje koje se prostire na više hektara. Sondiranjem 1989.godine utvrđeni su tragovi zida od lepa, kremeno oružje i monohromna keramika starčevačkog perioda. Keramika pripada neolitu (Starčevo) i gvozdenom dobu.
Nebeske Stolice – Kopaonik
Arheološko nalazište „Nebeske stolice“ se nalazi na Kopaoniku, neposredno ispod Pančićevog vrha, na 1800 m nadmorske visine. Tokom arheoloških istraživanja u organizaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva, na navedenom nalazištu je otkriven kasnoantički stambeni komopleks iz vremena kasne antike (III-IV vek) sa značajnim tragovima sakralnog objekta. Reč je ostacima ranohrišćanske bazilike sa dvostrukom apsidom, koja je bila posvećena sv. Prokopiju (zaštitniku rudara), na čijem su prostoru otkriveni fragmenti podnog mozaika iz VI veka.
