U nastavku projekta “Vekovnik” u kome ističemo važnost očuvanja arheološkog blaga Kruševca I Rasinskog okruga vodimo vas do ostataka srednjovekovnog grada Stalaća. Građevina je smeštena na obroncima Mojsinjskih planina, na brdu iznad Južne Morave, a u podnožju brda, ispod grada, nalazi se selo Stalać. Od Nekadašnjeg, kamenom utvrđenog, grada danas su ostali samo jedan solidno očuvani zid I ostaci donžon kule koja nosi naziv Todorova kula.
Prošle godine obeležen je veliki jubilej – 650 godina od osnivanja Kruševca i nastavljena je kapitalna rekonstrukcija sredovekovnog grada, stare srpske prestonice čije je temelje postavio knez Lazar, ali arheološka nalazišta na ovoj teritoriji vode i u znatno u ranija vremena (na arheološkom lokalitetu na području sela Vitkova, kod Aleksandrovca Župskog, nedavno je iskopana najveća od do sada pronađenih „Župskih Venera” za koju se procenjuje da je stara oko 7.000 godina, što je još jedan od materijalnih dokaza da je ovde bilo veliko naselje, odnosno jedan od najznačajnijih centara vinčanske kulture na prostoru Balkana), svedočeći o mnogo dužem kontinuiteta trajanja na ovom prostoru – još od praistorije, o čemu se u javnosti uglavnom manje zna.
Arheološki nalazi na području Stalaća svedoče o životu ljudi još u praistoriji odnosno u neolitu.
Grad Stalać je staro naselje koje se prvi put u istorijskim dokumentima spominje početkom
11. veka. U hristovlji grčkog cara Vasilija II Makedonca iz 1019 godine, Stalać se pominje pod nazivom Istanglangan.
Arheološka iskopavanja upućuju da je Tvrđavu na ostacima antičkog grada podigao knez Lazar Hrebljanović u XIV veku kao fortifikacioni objekat u moravskom lancu koji je štitio prilaze Kruševcu. Zahvaljujući strateškom položaju grada iz utvrđenja je bilo moguće kontrolisati puteve u pravcu zapada. Stalać je imao strateški značaj, usmeren, usmeren prvenstveno na kontrolu I odbranu prilaza srpske srednjovekovne prestonice. Grad Stalać podignut je kad I Kruševac, sedamdeseth godina XIV veka. Prvi put se pominje u ravaničkoj povelji Kneza Lazara 1377. godine. Krajem veka pominje ga u povelji iz 1395. godine manastiru Sv. Pantelejmonu na Svetoj Gori I kneginja Milica.
Grad Stalać utvrđen je masivnim bedemom sa stazom, zupcima I otvorima za strelce, kao I masivnom četvorospratnom donžon kulom poznatom pod imenom Todorova kula. Ona štiti takozvani Mali grad, najuže gradsko jezgro koje je naknadno formirano pregrađivanjem južnog dela Velikog grada. Centralno mesto u Malom gradu zauzima palata sa terenom. Na suprotnoj strani od palate, uz same bedeme, razmeštene su zgrade podignute za različite namene. Mali grad zaštićen je nižim zidom i suvim rovom ispred donžon kule. Tvrđava ima elipsasto romboidni oblik dužine 350 m I širine 200 m.
Komunikacija između Malog i Velikog grada odvijala se kroz kapiju na koju je kasnije postavljena rampa za pokretan most.
Prema pisanju Konstantina Filozofa, Stalać je razorio turski sultan Musa 1413. godine kada je krenuo u pohod na Kruševac. Konstantin Filozof beleži da je grad Stalać protiv vojske turskog sultana Muse branio velikom hrabrošću jedan od vlastelina despota Stefana, sve dok nije sa svojim ljudima u njemu izgoreo. U narodnoj pesmi “Smrt vojvode Prijezde” pominje se Todor od Stalaća I njegova ljuba Jelica. Prema kazivanju narodne pesme Todor od Stalaća I njeghova ljuba Jelica odlučili su da skoče u Južnu Moravu, koja je tekla ispod kule, kako bi pobegli od napadača na grad. Istorijski izvori pak kažu da se Todor najverovatnije zatvorio u donžon kuli odakle se sa svojom četom branio. Turci su prema legendi uspeli da uđu u grad prateći guske koje su izlazile kroz skrivenu rupu na zidu oko kule izlazile na Moravu. Turci su, najverovatnije, Todora I njegove saborce poubijali i spalili u kuli. Od tog vremena ostalo je se donžon u Gradu Stalaću zove Todorova kula. Inače, putopisci iz XV veka su zabeležili da je podno grada u to doba bilo usidreno preko 100 šajki.
Nakon turskog razaranja grada, on se više ne pominje u turskim i ugarskim izvorima. Ostajući u pozadini turskih osvajanja vremenom je grad Stalać izgubio na svom strateškom značaju. Sačuvana je samo glavna kula grada, koja je branila prilaz sa najpristupačnije strane. Kula je tipičan donžon sa ulazom tek na gornjem spratu. Otvor ovoga ulaza je donekle i dekorativno obrađen, što je inače retko u Srbiji.
U periodu turske vladavine na ovim prostorima reka Morava je bila prirodna granica dve nahije, pa je desni Stalać pripadao aleksinačkoj, a levi Stalać kruševačkoj nahiji. Po oslobodjenju od Turaka 1830. godine Stalać je imao 68 kuća i 81 poresku glavu. Desetak godina posle toga Stalać ubrzano razvija i beleži već 90 kuća i 617 stanovnika.
Posle Prvog svetskog rata solunski borci dobili su kao nagradu zemlju na mestu Velikog grada koju su preorali I napravili njive. I danas se u njivama vide ostaci bedema ispod kojih su podrumi I lagumi. Narod ovog kraja je s vremenom razvlačio kamenje iz zidina grada Stalaća kao građevinski materijal.
Od 1971. do 1979. godine vršena su arheološka istraživanja i konzervacija zatečenih i otkrivenih objekata. Pokretan arheološki materijal kao zatvoren nalaz značajan je za proučavanje srednjovekovne materijalne kulture.
