Utvrđeni grad Koznik spada u red složenih graditeljskih struktura na dominantnim brdskim položajima, kakve se u Srbiji podižu tokom druge polovine XIV veka. Slično Stalaću, Petrusu, Prokuplju, Koznik je istražen delimično i sa velikim vremenskim razmacima između terenskih kampanja, samim tim nedovoljno s obzirom na njegov izuzetan značaj.
Piše: Marin Bugar
muzejski savetnik
rukovodilac srednjovekovne zbirke u Narodnom muzeju Kruševa
Arheološka istraživanja Koznika u organizaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva sprovedena su uz česte pauze u periodu 1971-1988. godine. Arheološkim radovima je rukovodila Obrenija Vukadin, a konzervatorsko-restauratorskim poslovima arhitekta Slobodan Đorđević. U nastavku, u organizaciji Zavičajnog muzeja Župe, arheološka istraživanja manjeg obima sprovedena su na prostoru akropolja i podgrađa tokom 2009. i 2012. g.. Na čelu sa profesorom Đorđem Jankovićem i Sanjom Crnobrnjom-Krasić iz Zavičajnog muzeja Župe, stručni tim na terenu činili su: Vojkan Milutinović, Dragan Milanović i Marija Marinković.
Sa nadmorskom visinom od 922 m Koznik spada u red bolje očuvanih visinskih utvrđenja koja od sredine XX veka imaju zapaženo mesto u domaćim publikacijama koje se bave srednjovekovnom tematikom.
Udaljen oko 10 km zapadno od Aleksandrovca, nalazio se na raskrsnici plodnog vinogorja i obronaka Kopaonika, odakle je lako kontrolisao veći deo aleksandrovačke Župe i doline reke Rasine, odnosno glavni put koji je od Kruševca vodio prema Kosovu (slika 1). U širem geostrateškom smislu grad je imao važnu poziciju na mestu susticanja važnih puteva koji su povezivali doline Zapadne i Velike Morave sa Ibrom i područjima na zapadu, odnosno Južnu i Zapadnu Moravu preko Leskovca, Prokuplja, Goča, Kraljeva i Čačka.
Zamak je podignut na visokom kupastom bregu sa stenovitom podlogom, te je njegova nepravilna osnova u najvećoj meri proistekla iz potrebe prilagođavanja konfiguraciji terena. To je uslovilo da južni deo grada bude dosta niži u odnosu na severni. Sve strane su vertikalne osim južne koja je nešto blaža i sa koje se mestimično uočavaju ostaci prilaznog puta (slika 2).
U pisanim dokumentima grad se prvi put pominje 1381. godine kao „plemeniti Koznik“ u povelji kneza Lazara za Lavru Sv. Atanasija na Svetoj Gori. Nakon toga, retke podatke nalazimo pre svega u vezi s boravcima znamenitih ličnosti, članova vladarske porodice i vlastele bliske dvoru u gradu i okolini.
Tako kneginja Milica 12.septembra, 1405. godine „na Rasini“ – kako se nazivala oblast oko Koznika – izdaje dva dokumenta „… kada se gospodin Despot ženjaše“, a 2. oktobra iste godine dokument sa Koznika izdaje i sam despot Stefan. Nešto kasnije i despot Đurađ Branković poveljom potvrđuje čelniku Radiču crkvu na Grabovničici i pet sela, među kojima „ selo Budilovinu i selo Milentiju na Rasini…“. Upravo ovaj podatak navodi na pretpostavku da bi gospodar grada mogao biti Radič Postupović, vojvoda i veliki čelnik despota Stefana (u narodnoj pesmi opevan kao „Oblačić Rade“ i „Rajko od Rasine“), čiji su se posedi nalazili širom Srbije, sve do Kupinika na Savi i koji je zasigurno radio na dogradnji Koznika.
Osmanlije su Koznik zauzele u borbama koje su rezultirale padom Despotovine 1439. godine, da bi ga kao strateški značajno utvrđenje obnovili i dodatno utvrdili tokom pohoda na Kruševac 1454/1455. godine. S tim u vezi, interesantan je podatak iz osmanskog popisa, koji je nastao između avgusta 1444. i jula 1445. godine, gde se u naknadno unetoj zabelešci koja se odnosi na 1448. godinu navodi čeribašiluk Koznik. Naredne pomene Koznika nalazimo 1516. godine i u popisu iz 1530/31. godine. Zanimljiv je i podatak iz 1536. godine, koji beleži postojanje džamije u tvrđavi.
U XVII veku Koznik je i sedište kadiluka, a osmanska vladavina gradom traje sve do 1689. godine kada, za vreme Bečkog rata, utvrđenje konačno zauzimaju srpski ustanici. Velikom seobom Srba, nakon propasti austrijske ofanzive na Balkan, Koznik kao i veliki broj drugih utvrđenja, biva napušten i prepušten zubu vremena.
Iako u narednom periodu nema pisanih izvora, arheološki tragovi jasno svedoče o njegovom trajanju tokom XVIII i XIX veka, verovatno u funkciji pogranične tvrđave. Najzad, i poznati putopisac Feliks Kanic beleži gradske ruševine, prenoseći nam narodnu legendu o tome kako su kamen za izgradnju, zbog strmina i nepristupačnosti, dovlačili kozama, što nam ukazuje na poreklo samog toponima (slika 3).
Detaljnija analiza grada na osnovu građevinskih struktura sprovedena je od strane Đ. Jankovića.
U njegovom tumačenju, najstarije utvrđenje vezuje se za period IV–VI veka. O tome na terenu svedoči ostatak antičkog bedema koji je, u ukupnoj dužini oko 200 m, formirao utvrđenje lepezaste osnove, sa prostornim celinama gornjeg grada i podgrađa. Tragovi prvog srednjovekovnog utvrđenja, koje profesor Janković opredeljuje u XII vek, slabo su sačuvani i mogu se uočiti samo po skromnim tragovima na kasnijim, mlađim građevinama.
Naredne dve građevinske faze smeštaju se u kasnosrednjovekovni period. U starijoj, s kraja XIV veka, Koznik je kompletno pregrađen. U prethodno utvrđenje ugrađena je nova glavna kula, dok je na severnom kraju zapadnog bedema dograđena ulazna kula sa vratima na južnom zidu.
Mlađe utvrđenje iz vremena despota Stefana Lazarevića sagledava se kroz danas vidljive gradske zidine i može se raspoznati po tragovima od oblica koje su nosile graditeljske skele. Ističe se da je utvrđenje iz XV veka podignuto na porušenim i zaravnjenim celinama iz prethodne faze koje su možda bile i izvađene iz temelja. Zidano je lomljenim kamenom, a u licima se mogu uočiti komadi opeka i sige koji verovatno potiču iz starijih faza gradnje. Gornji grad ima nepravilnu, trougaonu osnovu sa atipičnim četvorougaonim proširenjem u južnom delu (slika 4).
Sa najvećom dužinom od 56 m i širinom od 44 m predstavljalo je dobro branjeno utvrđenje opasano jakim zidinama. U funkciji bedemskih ojačanja danas su na terenu vidljivi i ostaci osam četvorostranih kula različitih dimenzija i stepena očuvanosti.
Koznik je dograđivan i u vreme osmanske vladavine. Tom periodu pripada i građevina u jugozapadnom delu grada. Reč je o cisterni za vodu u obliku nepravilnog kruga prečnika 5 m. U sredini cisterne nalaze se četiri bunara bačvastog oblika sazidana od pločastog kamena. Bunari su bili pokriveni kamenim pločama nepravilnog oblika, a zanimljivo je napomenuti da je jedan bunar bio zasut, dok se u ostala tri nalazila bistra voda.
Zadnja arheološka istraživanja Koznika, sprovedena tokom 2022. godine pod rukovodstvom dr Dejana Bulića (Istorijski institut) i u organizaciji Zavičajnog muzeja Župe. Tom prilikom dobijeni su važni rezultati koji se prevashodno odnose na gabarite ovog značajnog utvrđenja, ali i njegovo bliže okruženje.
*
Turbulentne istorijske prilike u srpskoj državi s kraja XIV i početkom XV veka, uzrokovale su podizanje i obnovu srednjovekovnih gradova u teško pristupačnim područjima. Sa tradicionalnim fortifikacijskim normama i manjim specifičnostima toj grupi svakako pripada i grad Koznik. Za razliku od kasnosrednjovekovnih središta Moravske Srbije, koja su podignuta u nižim i ravnim područjima, kao što su Kruševac, Stalać, Trubarevo ili Smederevo, Koznik spada u red dobro branjenih brdskih utvrđenja originalne osnove koja svoj vrhunac doživljavaju u vreme kneza Lazara i despota Stefana Lazarevića.
Izvesno je da Koznik, nakon Kosovske bitke, tokom perioda permanentnih ugarsko-turskih pritisaka, postaje važno diplomatsko i ekonomsko središte koje intenzivno funkcioniše u službi vladarske porodice. Tome u prilog idu navedeni dokumenti koji se izdaju iz grada, kao i sama njegova pozicija u blizini rudonosnih obronaka Kopaonika, zlatom bogate Rasine i važnih komunikacija. Obnova države početkom XV veka morala se zasnivati na jakoj ekonomiji, pa ne treba isključivati mogućnost da je Koznik na području župe imao i ulogu lokalnog rudarskog centra. U takvim okolnostima, on preuzima primat od poznatih srednjovekovnih gradova u okruženju i na određeni period postaje garant stabilnosti u ovom delu srpske države. Blizina manastirskog centra Milentije dodatno apostrofira važnost grada koji uz veliko podgrađe i dobru odbranu prerasta u važnu odstupnicu prema južnim i jugozapadnim krajevima za vreme vladavine despota Stefana Lazarevića.
