Na slici: Ostaci četvorougaone građevine
U okviru projekta Multidisciplinarnih istraživanja Mojsinjsko-Poslonskog kompleksa, podržanog od strane Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije, Narodni muzej Kruševac sprovodio je arheološka istražicanja lokaliteta Ukosa i Kućište u ataru naselja Grad Stalać, Opština Ćićevac.
Piše: dr Ljubiša Vasiljević
arheolog, muzejski savetnik
rukovodilac antičke arheološke zbirke u
Narodnom muzeju Kruševac
Lokaliteti Ukosa i Kućište nalaze se na oko 2 kilometra udaljenosti u pravcu juga, u odnosu na poznato srednjovekovnoo utvrđenje. Smešeteni su na širokoj kosi u sastavu Mojsinjskih planina, smeštenoj iznad leve obale Južne Morave. Kosa je paralelna sa rekom i prema njoj se strmo spušta. Ova strana kose naziva se Vrletija. Suprotna strana kose, na kojoj je vršen najveći deo arheoloških istraživanja, poznata je i pod nazivom Gloždak.
Rekognosciranje i manje sondažno istraživanje lokaliteta Ukosa izvršili su, polovinom osamdesetih godina HH veka, Arheološki institut iz Beograda i Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva, u okviru projekta „Srednjovekovni Stalać“. Tom prilikom je, na krajnjem severnom delu lokalitetam otvorena jedna sonda. Nalazi iz sonde, površinski materijal i terenska zapažanja ukazali su da se na ovom mestu nalazilo utvrđenje iz perioda kasne antike – rane Vizantije, a otkriven je i materijal iz praistorije i srednjovekovnog perioda (IX˗X vek).
Sistematska arheološka istrživanja lokaliteta Ukosa i Kućište, započela su 2009. godine u organizaciji Narodnog muzeja Kruševac, kao deo Projekta multidisciplinarnih istraživanja Mojsinjsko-Poslonskog kompleksa, podržanog od strane Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije.
Rezultati dobijeni tokom šest godišnjih kampanja arheoloških istraživanja pokazali su da nalazište Ukosa predstavlja višeslojni lokalitet, prvi put nastanjen tokom perioda starijeg gvozdenog doba, okvirno oko VIII veka pre nove ere. Verovatno je tada na ovom mestu podignuta manja fortifikacija, čiji tragovi, za sada, nisu konstatovani, možda i zbog kontinuiteta nastanjivanja na ovom mestu. Od pokretnog arheološkog materijala iz ovog perioda javljaju se keramika i kamene sekire.
Ukosa je kao pribežište korišćena sve do konačnog rimskog osvajanja, početkom nove ere. Otkriveni su materijalni ostaci kao svedočanstvo keltskog prisustva na ovom mestu. Reč je o otkriću ognjišta, u čijem neposrednom okruženju su pronađeni fragmenti latenske keramike, datovane u I vek pre nove ere.
Strateške pogodnosti Ukose počele su ponovo da se koriste tokom antike, odnosno u nemirnim vremenima III˗IV veka kada su ponovo postala neophodna sigurna mersta na teško dostupnim vrhovima, gde je bilo moguće organizovati zaštitu i odbranu. O životu u antičkom periodu svedoči i ostava bronzanog rimskog novca iz IV-V veka, koja se sastojala od 115 novčića.
Osnovano se može pretpostaviti da je prvobitno kasnoantičko utvrđenje na Ukosi nastalo u IV veku, kada je slabljenje centralne vlasti dovelo do opadanja opštih bezbedonosnih uslova, što je rezultiralo time da je veliki broj naselja preseljen na prirodno zaštićene brdske lokacije. Najvažniju ulogu utvrđenje je imalo tokom VI veka, kada je sigurno bilo obuhvaćeno talasom rekonstrukcije i dogradnje utvrđenih mesta, koje je sproveo vizantijski car Justinijan, u nadi da će na taj način održati vlast na ovim prostorima.
Po svojoj površini, Ukosa predstavlja jedno od najvećih kasnoantičkih /ranovizantijskih utvrđenja u ovom delu Srbije. Dužina utvrđenja iznosi približno 300 metara, a širina varira između 80 i 100 metara. Prostor fortifikacije je prirodno kaskadno podeljen na četiri platoa. Linije bedema utvrđenja prate prirodnu konfiguraciju terena. Pronađeni, manji deo bedema otkriven je na zapadnoj strani lokaliteta, na logično izabranom položaju gde padina prelazi u izuzetno strmi deo. Zidan je od većeg, grubo obrađenog kamenja, povezanog malterom. Očuvana visina bedema iznosi 1,10 metara.
Način gradnje bedema primenjivan je i na građevinama konstatovanim na zapadnom delu lokaliteta, gde je, u dosadašnjim kampanjama, vršen najveći deo istraživanja. Među otkrivenim objektima od tvrdog materijala, posebno se ističe pravougaona građevina, orijentacije istok-zapad, koja nije istražena u celini. U neposrednoj blizini građevine konstatovani su oštećeni skeletni grobovi.
Tokom iskopavanja istraženo je sedam jama, koje su prvobitno služile kao spremišta za hranu, a nakon gubljenja ove funkcije, služile su kao otpadne jame. Pored obilja keramike i životinjskih kostiju, u jamama su otkrivani fragmenti staklenih posuda, metalne alatke, novac, fibule…
Brojni pokretni nalazi svedoče o bogatom i intenzivnom životu koji se odvijao na Ukosi, koja je, pored strateškog, predstavljala i značajno privredno središte. Pored nalaza keramike (amfore, krčazi…) karakteristične za kasnoantički-ranovizantijski period, pronađeni su brojni predmeti ok metala, kosti i kamena kao svedočanstvo razvijenih raznih oblika zanatstva (kožarski, drvodeljački, kamenorezački…). Otkrivene su sekire, noževi (posebno je zanimljiv nalaz kožarskog noža), alatka za obradu kamena, makaze za strižu ovaca, zvona, delovi sprava za oranje… Pažnju privlači i nalaz žrvnja, sastavljenog od dva komada kamena, pronađenog in situ, neposredno na živoj steni. Nalazi metalne i staklene zgure sedoče i o postojanju metalurgije i staklarstva. Prisustvo vojnika posvedočavaju nalazi koplja sa tulcem za usađivanje i izduženim ravnim vrhom i više nalaza strelica različitih tipova.
Na Ukosi je otkriven i značajan broj predmeta koji se mogu svrstati u dekorativnije, čija namena i izgled prevazilaze samo upotrebni značaj, što svedoči o istančanom ukusu meštana i njihovoj potrebi da, koliko je to bilo u mogućnosti, žive u skladu sa tendencijama svoga vremena. Otkriveni su delovi finih staklenih posuda tankih zidova i staklenih svetiljki, koštanih češljeva i dekorisanih aplikacija, bogato ornamentisan koštani zatvarač za torbice, frula od kosti, keramička pištaljka, nakit (fibule, prstenje…)…
Posebno treba skrenuti pažnju na nalaz „S“ fibule, karakteristične za Langobarde, koji su, možda, predstavljali deo vojne posade. Reč je o jedinom nalazu ovog tipa otkrivenom na teritoriji Srbije.
Na južnom i jugozapadnom delu lokaliteta Ukosa konstatovano je postojanje jedne od nekropola. Pored skeletno sahranjenih pokojnika, položenih u hrišćanskoj orijentaciji zapad-istok, pronađen je i skelet orijentisan pravcem jug-sever, na čije grudi je položen veliki kamen.
Druga nekropola nalazila se na lokalitetu Kućište, smeštenom na uzvišenju neposredno pored Ukose. Arheološki je istražen deo severne padine Kućišta. Povod za otvaranje arheoloških sondi na ovom mestu predstavljala su kazivanja meštana o nalazima grobova na tom delu. Otkriven je jedan skeletni grob u pravougaonoj raki oivičenoj kamenom, bez priloga. Antropološka analiza skeleta pokazala je da je reč o skeletnim ostacima ženske individue, čija je starost u trenutku smrti iznosila oko 25 godina. Relativna telesna visina pokojnice bila je između 163˗170 cm. Tačan uzrok smrti nije moguće odrediti. Definitivno je individua bolovala od koštanog oblika tuberkuloze, ali da li je ova bolest bila i neposredni uzrok smrti, ne može se pouzdano tvrditi.
Arheološki nalazi potvrđuju nastavak, povremenog ili stalnog, života na Ukosi u periodu od VII˗XI veka. Slovenska keramika ukrašena karakterističnom valovnicom, koštani i metalni predmeti (prstenje, alatke, nož fine izrade, možda korišćen u kultne svrhe), tragovi ognjišta i drugi nalazi ukazuju da strateški značaj Ukose nije prestao biti korišćen ni u navedenim vekovima, kada su se za prevlast nad ovim prostorima borile srpske, bugarske i vizantijske snage. O tom istorijskom periodu svedoči i nalaz krstića, pronađenog u prvom sloju iskopavanja, na zapadnom delu Ukose.
Još nije utvrđena veza između Ukose i srednjovekovnog grada Stalaća, čiji intenzivni život se odvijao u XIV˗XV veku. Da li je Ukosa mogla koristiti kao konačno pribežište ili osmatračnica u ovom periodu, ne možemo poudano tvrditi. Domenu romantičarskih teorija ostavićemo pretpostavku da se događaj opevan u epskoj narodnoj pesmi „Smrt vojvode Prijezde“, kada vojvoda Prijezda, ne želeći da živ padne u ruke Turcima, zajedno sa svojom suprugom, sa bedema Stalaća skače u Moravu, dogodio upravo na Ukosi. Povod za ovo razmišljanje leži u ćinjenici da Ukosa, za razliku od Stalaća, leži direktno iznad obale Južne Morave.
U svakom slučaju, Ukosa i Kućište kriju još mnoge tajne, od kojih će neke odgonetnuti buduća arheološka istraživanja.
