Nemerljiva je literarna produkcija članova Književnog kluba Bagdala. Knjige, tekstovi u „Bagdali“ i ostalim časopisima, prozni, poezija, kritike… Sve to niže se već decenijama unazad i svakako je biser kulture Kruševca i njegovog artistićkog okruženja. Namerili smo da deo toga oživimo i u našem projektu, malim izborom iz literarnog stvaralaštva članova Kluba.
Milan Vučićević
DEOBE I DUŠE
U Nedoumicama, koje otvaraju roman Deobe, Dobrica Ćosić postavlja večno pitanje onih koji pokušavaju da svet, i sebe u njemu, posmatraju zaista širom otvorenih očiju: „Da li je zrno mraka i u svakom zrnu sunca?“. Ima li težeg zadatka za Pisca od stvaranja romana velike umetničke vrednosti koji će za temu imati bratoubilački rat. Pogotovu ako ste iz najdubljih, najsurovijih i najkrvavijih godina deoba izašli, kao neposredni učesnik, bilo kao pobednik bilo kao poraženi. Pobeda, isto kao i poraz, pogotovo u građanskom ratu, dodatno i nemilosrdno opterećuju i potkopavaju umetnika u potrazi za dobrom, istinom i lepotom. Svoje Nedoumice Dobrica Ćosić završavasledećim pitanjima:
„Hoću li imati moći da vidim istinu, i onu koju će videti naši potomci, više svojim životom no knjigama? Da li onaj koji je četništvo gledao samo suženom zenicom za nišan ima oko za istinu iza barikade? Može li onaj kome je savest bila da bude protivniksada da bude svedok, sudija? “ Odgovore na ova pitanja decenijama su tražili i drugi pisci, čitaoci, istoričari, književni kritičari…
Namera ovog teksta je da pokuša da ukaže makar na deo velikih i neizbežnh teškoća i složenosti ovakvih zadataka u književnosti. Velikan ruske i svetske književnosti Nikolaj Vasiljevič Gogolj takođe postavlja sebi slična pitanja o mogućnosti dosezanja, odnosno mogućem približavanju idealu dobra, istine i lepote u književnom delu. Pogotovu Istine. Naravno, reč je o čuvenom romanu Mrtve duše koji je obuhvatio vreme neuporedivo mirnijih društveno političkih kretanja. Napetosti i deobe, u pogledu budućeg puta i sudbine Rusije, tek počinju da dobijaju konačni oblik, odsudnu snagu i zamah.
Gogolj je u predgovoru drugom izdanju prvog dela Mrtvih duša vanredno iskreno i precizno opisao svoj, kao i položaj svakog budućeg pisca koji želi da otkrije i naslika Istinu svog naroda i svoje zemlje u jednom veoma bliskom istorijskom periodu. Navešću nekoliko rečenica kojima počinje predgovor: „ Ma ko ti bio, čitaoče moj… ja te molim da mi pomogneš… U knjizi koja je pred tobom… naslikan je čovek koji je uzet iz naše države… On je uzet više da pokaže nedostatke i poroke ruskog čoveka, a ne njegove vrednosti i vrline, i svi ljudi koji ga okružuju isto tako su uzeti da pokažu naše slabosti i nedostatke. Bolji ljudi i karakteri biće u drugim delovima. U ovoj knjizi je mnogo štošta opisano neverno, ne onako kako jeste i kako se odista dešava u ruskoj zemlji, jer ja ne mogu znati sve… Zatim zbog moje lične nemarnosti, nezrelosti i užurbanosti, učinjeno je mnogo greški i propusta… ja te molim čitaoče da me ispraviš… “ Gogoljev predgovor je objavljen 1846 godine, četiri godine posle objavljivanja prvog izdanja Mrtvih duša. Po Hercenovim rečima bio je to događaj koji je „potresao celu Rusiju “ i stvorio dva tabora. Jedni su ga hvalili, drugi napadali. Želeći Rusiji najbolje, voleći je svom svojom dušom, posvetivši joj svoj književni genije i život, Gogolj i nehotice, tada nedovoljno primetno, doprinosi (i ne sanjajući o tome) neumoljivosti deoba koje će istorija nametnuti njegovoj domovini.
Dobrica Ćosić piše i objavljuje svoj roman u sasvim drugačijim okolnostima. Deobe u njegovom narodu nisu potpuno okončane ali istorijski pobednik se zna. Veliki srpski pisac se nikada neće odreći svog romana, niti će ga prepravljati niti pisati predgovor sličan Gogoljevom. Deobe prepušta sudu vremena, za koji se nadamo da će pred sobom imati samo dva merila: književnu vrednost i istinu.
Na kraju citirajmo deo ocene koju je veliki ruski kritičar V. G. Belinski dao o Mrtvim dušama: „I zar ta neprestana buka i diskusija u društvu oko Mrtvih duša… zar sve to nije živa pojava i zar to nije isto toliko književno koliko i društveno pitanje?…“
Nebojša Lapčević
Post mark Espana
Gernika
Stavljam tvoju masku buntovniče
na svoje lice,
da me ne uguši višak vrednosti
da me ne uguši višak kapitala:
potrošnja oružja je unosan posao!
Ludak je onaj koji nosi zastave buržoazije!
Ludak je onaj koji dopusti
da mu se zbog dužine ratovanja
ukvari kavijar.
No pasaran! Gospodo,
iz lige naroda!
Sve će vas pokositi poezija Lorke,
sve će vas zatamniti boje Gernike
gde je Pikaso naslikao
autoportret svoje duše.
Stavljam tvoju masku buntovniče
na svoje lice,
dok još zveckaju kastanjete,
dok još krvarim iz desnog lakta,
i pretačem crvenilo iz beline košulje,
stavljam tvoju masku buntovniče
na svoje lice,
i vraćam se konačnoj koridi
gde će me trijumfalni bik
probosti u prvom naletu.
Vera Majska
SVE PAMTIM
Ničega nema u prostoru
Koji pripada samo meni
U skladu sa spiralnim vremenom
Osluškujem ritam prolaznosti
Ne bojim se svetlosnih godina
Praznine između mene i Boga
Budućnosti u košmarnom snu
Koja me neće prepoznati.
Protičem kroz večnu noć
Da pratim kretanje prošlosti
I sve pamtim.
Radomir Andrić
SVE PAMTIM
Ničega nema u prostoru
Koji pripada samo meni
U skladu sa spiralnim vremenom
Osluškujem ritam prolaznosti
Ne bojim se svetlosnih godina
Praznine između mene i Boga
Budućnosti u košmarnom snu
Koja me neće prepoznati.
Protičem kroz večnu noć
Da pratim kretanje prošlosti
I sve pamtim.
Slavoljub Bojić
IME KRUŠEVCA – STVARNOST I LEGENDA KRUŠEVAC PO KRUŠKAMA, KAMENU ILI RUŠEVINI (ODLOMAK)
O nastanku imena (naziva) Kruševca, jednog od nastarijih gradova u Srbiji, postoje samo hipoteze i legende, jer nema nijednog dokumenta koji bi odgonetnuo zašto se ovaj grad tako zove.
Materijalni ostaci u srednjovekovnom Kruševcu ukazuju da je i pre Lazarevog vremena na ovom prostoru postojalo naselje, počev od praistorije (neolita), rimske i ranohrišćanske civilizacije (epohe). Tokom arheološkog istraživanja od 1961. do 1976. ustanovljen je kontinuitet naseljavanja od najstarije faze neolita, zatim eneloita i bronzanog doba, starijeg gvozdenog doba, preko srednjeg veka do današnjeg dana. O postojanju naselja na lokalitetu srednjovekovnog Kruševca, iz vremena neolita (mlađeg kamenog doba) svedoče ostaci kuća i zemunica, keramike različitih oblika, žrtvenici i figurine. Tokom cele praistorije ovaj prostor je bio naseljen, prostirao se i van zidina lokaliteta Lazarevog grada. Da su na ovom prostoru Rimljani imali svoje naselje ukazuju arheološki nalazi nekoliko rimskih bronzanih novčića, pet kandila za žižak od pečene zemlje (rimske keramičke svetiljke – žišci), reprezentativna bronzana statueta mladog rimskog građanina obučenog u togu, pronađena u sloju šuta, za koju je teško 102 odgonetnuti kako se tu našla. Takođe, na ovom prostoru je otkriveno ranovizantijsko utvrđenje, najverovatnije iz kraja V i početkom VI veka (u blizini Miličine ulice) što ukazuje da su pronađeni temelji zgrade (objekta), sa apsidom, pripadali crkvi, podignutoj pre crkve Lazarice. Kada je na istočnoj strani 1961-62. godine otkriven pomenuti objekat, verovatno crkva, arhitekta Mirko Kovačević smatra da su oko nje mogli biti grobovi. Iz Zakonika cara Dušana vidimo da groblja prate ljudska naselja, u to vreme retko bez crkve, jer carev Zakonik predviđa kažnjavanje sela, pa i sveštenika, ako se groblju nanese neko zlo vradžbinama, i sl.
Prilikom arheoloških iskopavanja na lokalitetu Srednjovekovog Kruševca (blizu današnjeg kamenog postamenta plana Lazarevog grada), u srednjovekovnom sloju otkriven je kostur ratnika, koji pored ruke ima deo srednjovekovnog mača. Ne zna se kada je sahranjen, pre ili posle podignute crkve Lazarice.
U Narodnom muzeja Kruševac čuva se oštećena kamena nadgrobna ploča koja je prilikom restauracije crkve Lazarice, skinuta sa zvonika. Nadgrobna ploča je starija od zidanja Lazarice, i potiče iz kraja XIII ili početka XIV veka. Na njoj su urezana poznata imena kod starih Slovena, Vukota („Vlkota“) i njegov sin Medoš („Medoše“), najstariji po imenu žitelji Kruševca. Ova ploča sigurno nije doneta sa strane, kako bi bila ugrađena kao građevinski materijal, već je svakako uzeta sa ovog mesta, nagoveštavajući postojanje naselja na ovim prostorima i pre sedamdesetih godina XIV veka.
Ako je postojao neki urbani deo objekta, pre gradnje Lazarevog grada, postavlja se pitanje: kako se ovaj prostor zvao, da li pod imenom Kruševac.
Vreme izgradnje i nastanka imena srednjovekovnog Kruševca treba tražiti posle Maričke bitke 1371. godine i propasti Srpskog carstva, između 1374. i 1377. godine, odnosno od pobede kneza Lazara nad njegovim najvećim unutrašnjim protivnikom Nikolom Altamonovićem, do prvog pomena imena Kruševac. Tačnu godinu podizanja Kruševca nije moguće utvrditi jer srednjovekovni grad nije mogao biti sagrađen za samo godinu dana.
Ime Kruševac se prvi put pominje 1376/7 godine u prvoj darovnoj povelji Manastira Ravanice (Bolonjski prepis). Manastiru Ravanici data su mnoga naselja, panađuri (vašari), brodovi (prelazi na rekama), zatim voćnjaci i vinogradi, kojima je knez Lazar bogato nagradio manastir, između ostalog poklonio je celokupan imetak Ognjana i njegovog sina Branka, koji su živeli u selu Spizle kod Kruševca … „kod Kruševca uz Spizleh Ognjana s Brankom sinom s opštinom i z baštinom.“3 Međutim iz ove Ravaničke povelje se ne može videti kakvo je to mesto, obično naselje ili utvrđenje. S obzirom da se po Kruševcu određuje lokacija opštine i baština Ognjana i njegovog sina Branka, „kod Krševca u Spizleh“, može se zaključiti da je Kruševac bio u to vreme značajno mesto. Kao g r a d prvi put se pominje u povelji izdatoj 9. januara 1387. godine, kojom knez Lazar potvrđuje privilegije Dubrovčanima „U slavnome gradu gospodstva mi Kruševcu“. On je već slavan deset godina od kako je prvi put pomenut u istorijskim izvorima i samo dve godine pre Kosovske bitke posle koje će njegovo ime odjeknuti u široj javnosti.
Konstantin filozof u Žitiju despota Stefana Lazarevića piše da je knez Lazar „u svom životu, sazda tvrde gradove, sazda i zvani Kruševac“.
Među najstarijim pisanim izvorima koji nam pružaju podatke o Kruševcu je francuski putopisac Bertrandor de la Brokijer 1433. godine: „I stigoh u varoš koju zovu Korsebeš (Kruševac) … a ta varoš je mala i dobro utvrđena dvostrukim zidom koji je porušen pri vrhu gde su streljašnice, a bio je i jedan mali gradić koji je sada porušen.“
Buda Ilić, profesor istorije, smatra da je knez Lazar, odmah posle smrti Cara Uroša 1371. godine, počeo sa pripremama da na najvišoj terasi prema Zapadnoj Moravi sagradi utvrđeni grad. Izgradnji utvrđenog gradnja se pristupilo užurbano radi odbrane od Turaka sa juga i nepovoljnih političkih odnosa sa Mađarima sa severa. Koliko je mogla da traje izgradnja ne znamo, ali, upoređujući sa nekim drugim gradovima (npr, Koprijan), Ilić izvodi zaključak da je grad sagrađen za dve godine, odnosno do 1373. godine, a posle toga je dograđivan.
Ne zna se tačno kada je knez Lazar započeo gradnju Kruševca. Izvesno je da je knez odmah posle Maričke bitke i pogibije Mrnjavčevića 1971. na platou iznad Z. Morave podigao šestougaono utvrđenje – grad Kruševac – i u njemu svoj dvor i crkvu, poznatija pod imenom Lazarica. Prema istoričaru Momčilu Spremiću 1371. godina se može smatrati samo kao početak gradnje srednjovekovnog Kruševca, a ona je trajala sve do 1378. godine. 7 Takođe, Branislav Vulović, smatra da je knez Lazar najpre sedamdesetih godina podigao „mali gradić“, a posle završenih radova najkasnije do 1377/8. izgradio njegov prošireni deo „ … dvorske prostorije crkvu, i niz drugih monumentalnih građevina“
* * *
Najčešći osnov za pretpostavke o nastanku imena Kruševac uzima se kruška, po staroslovenskoj reči kruše, što znači kruška. Prema dr Čedomiru Marjanoviću, ništa prirodnije nije bilo nego da se tu na uzvišenijem mestu iznad Z. Morave, sa povoljnim geografskim i klimatskim položajem, bogatom izvorima vode, …“još u starini, zasnuje naselje koje je po mnogobrojnim i odličnih krušakam svojih prozove K r u š e v a c, kao što su naselja, po drveću koje je najviše raslo na nekom mestu, nazvani: Leskovac, Drenovac, Jasenovac, Jabukovac, Brestovac, itd.“
Velika (široka) rasprostranjenost imena naselja s osnovom „kruše“ ukazuje da je kruška u voćarstvu srednjovekovne Srbije, bila na prvom mestu (verovatno i na području Kruševca), zatim slede, orasi, trešnja, jabuka, oskoruša i šljiva. 10 Posle vinograda najviše je bilo krušaka. Međutim, tačno je da je kruševački kraj obilovao kruškama ali da je grad dobio po njima ime, zvao bi se valjda Kruškovac (ili kao što je u Crnoj Gori: Kruškovac: selo u Kčevu i raselje Prosenog dola, Kruškovo Prodo – uzvišenje u Pješivicama, Kruškovi Do – u selu Ublu, Kruška selo u Zaljuti, Ugnima, Bjelicama, na Ugnima, u Rženom dolu, zemlje u Mircu, poljice u selu Ublu; i dr.)
Po istorijskim zapisima u doba kneza Lazara, van današnjeg područja Kruševca, nalazimo uprošlosti naselja pod imenom Kruševac blizu Dečana (Priština).12 Poznata su naselja koja u svom imenu imaju osnovu „kruše“. Studenička povelja beleži naselje Velika Kruševica. U Žičkoj povelji nalazimo župu Krušilnicu. Jedna povelja cara Dušana iz 1348. Kruševo je selo dato Hilendaru, a 1351. istom manastiru car Dušan daruje selo Kruševo na Strumi.
Po staroslovenskom obliku reči „kruše“, što znači kruška, istoričari dr Čedomir Marjanović i Branko Peruničić , smatraju da je Kruševac dobio svoje ime. 14 Srpski narod za krušik često vezuje imena ljudskih naselja i geografskih pojmova. Tako, po Vuku Karadžiću, to je „livada u krušiku“, „njiva više krušika“, „zemlja u krušiku“, „zemlja pod kruškom“, itd.
Voćarstvo i vinogradarstvo su stare poljoprivredne delatnosti koje po tradiciji ostavljaju tragove i u imenima mesta, kao što je Kruševac – „po krušci koja je tu obimno rođala“16 Crkva je najčešće „pratilac“ ljudskih naselja, grobova, u ovom slučaju možda pre imena Kruševac, „uz krušik“. Narodna tradicija se prenosi s pokolenja na pokolenje. Prema pisanju Gavra Škrivanića, selom Žiča, u blizini istoimenog manastira, početkom XIX veka prolazi knez Miloš. Tada je selo nosilo ime Bezboga. Zapita knez Mološ meštane šta najbolje u selu rađa. Kruška – odgovoriše ovi. „Od danas neka se selo zove Kruševica.“ reče knez Miloš imajući u vidu narodnu tradiciju.“
