Lokalitet Crnokalačka bara nalazi se na zapadnoj periferiji atara sela Rujište, na obroncima Bukovika koji se blago spuštaju prema Južnoj Moravi. Konstatovana je keramika iz nekoliko praistorijskih perioida. Najveća naselja na ovom lokalitetu bila su ona iz srednjeg neolita (starčevačka kulturna grupa), zatim iz mlađeg neolita (vinčanska kulturna grupa), dok su naselja iz bronzanog i gvozdenog doba bila mala.
Milica Miladinović,
arheolog, kustos
Narodni muzej Kruševac
Prve podatke o materijalu nalazimo još 1936. godine kod D. Marković, koji pominje površinske nalaze – keramiku i alatke prikupljene na ovom terenu. U popisu arheoloških nalazišta u Srbiji, nalaze iz Crnokalačke bare pominju i M. i D. Garašanin. Rekognosciranja koja su vršena na širem terenu Crnog Kala i Rujišta poslužila su kao osnova da kasnije, 1959. i 1960. godine otpočnu sistematska arheološka iskopavanja na ovom nalazištu. Iskopavanja je započeo Narodni muzej u Kruševcu, a nastavio ih je Narodni muzej u Beogradu (1959, 1960. i 1967. godine).
U najnižim stratumima svih sondi koje su otvorene u toku iskopavanja 1959. i 1960. godine nalažena je starčevačka keramika i predmeti starčevačke kulturne grupe. Broj i kvalitet ovih nalaza ukazuje na postojanje intezivnog naseobinskog horizonta. Stanovnici ovog naselja su se bavili lovom, ribolovom i zemljoradnjom. Za starčevačku kulturnu grupu karakterističan je tip naselja koji se sastoji od zemunica i poluzemunica. Među ostacima materijalne kulture najraznovrsnija je keramika. Nalažena je gruba keramika kojoj pretežno pripadaju veći sudovi i ima nekoliko varijanti: posude grube izrade bez ikakvih ukrasa; posude čija je površina prevlačena razmućenom glinom (barbotin tehnika ukrašavanja posuda); posude ukrašavne štipanjem (impreso) (sl. 1); posude ukrašavane dubljim grubim urezima u još svežu površinu suda. Za ovu grupu karakteristični su, bez obzira na ornamentalne tehnike, sudovi loptastog ili poluloptastog oblika, veoma slabo profilisanog oboda, čije je dno jače naglašeno.
Slikana keramika u Crnokalačkoj bari iznenađuje kako po brojnosti tako i po raznovrsnim motivima. Iako je iskopavanjem obuhvaćen samo mali prostor, Crnokalačka bara nesumnjivo predstavlja jedno od najbogatijih nalazišta grupe u slikanoj keramici. Većina nalaza slikane keramike iz Crnokalačke bare do te mere su fragmentovani da je često teško rekonstruisati oblik suda ili motiv ornamenta. Prema sačuvanim punim ili delimičnim profilima sigurno je da je pehar, koničan ili poluloptast, bio zastupljen u najvećem broju (sl. 2 i 3).
U kulturnom sloju Crnokalačke bare u njegovom najnižem nivou, plastika je gotovo izuzetna pojava. U toku iskopavanja nađene su tri figurine, od kojih je jedna tipično starčevačka, cilindričnog oblika sa licem koje se ne izdvaja od osnovne mase. Na licu se nalazi plastičan nos i duboko urezane oči. Osim figurina, za starčevački sloj u Crnokalačkoj bari karakteristične su još dve vrste nalaza: jedan presto i više fragmenata karakterističnih starčevačkih žrtvenika.
Repertoar alatki u starčevačkom sloju nije raznovrstan uprkos njihovoj vrlo dobroj izradi. Pojedini oblici koštanog oruđa mogu se koristiti u različitim situacijama: prilikom glačanja posude, ukrašavanja, pripremanja boje za slikanje na uglačanoj površini suda itd. Oblici koštanog oruđa su: spatule, šila i gladilice (sl 4 i 5). Za razliku od koštanog oruđa, kamene alatke su znatno ređe. U toku iskopavanja nađeno je nekoliko manjih kamenih sekira (trougaonog i jezičastog oblika) i nešto više sileksnih artefakata (sl. 6), pretežno odbitaka.
Vinčansko naselje u Crnokalačkoj bari razvija se u vremenskom kontinuitetu posle starčevačkog. Njega karakteriše pojava novog načina stanovanja koji se manifestuje u nadzemnim pravougaonim zgradama. Pored nadzemnih zgrada zadržava se, kao tradicija, i oblik ukopanih zemunica .
Veoma bogata keramička produkcija na vinčanskim nalazištima, registrovana gotovo na svim istraživanim lokalitetima, potvrđena je i u Crnokalačkoj bari otkrivenim brojnim fragmentovanim i celim posudama. Razlikujemo trinaest osnovnih oblika celih sudova, i to: pitosi, amfore (sl. 8 i 9), zdele, plitki tanjiri, pehari sa dve drške, šolje sa jednom drškom, đuveči i „posude za pečenje ribe“ (sl. 7), bokali, poklopci, minijaturni sudovi, prosopomorfni poklopci i antropomorfni sudovi. Navedeni keramički oblici i njihove varijante ne iscrpljuju raznovrstan repertoar posuda koje su bile u upotrebi tokom razvoja vinčanske grupe na Crnokalačkoj bari. Fragmentovani materijal ne pruža uvek mogućnost da se njihovi oblici pouzdano rekonstruišu.
Stil vinčanske keramike karakterišu kako oblici tako i ornamentika. Keramičari vinčanskog naselja u Crnokalačkoj bari primenjivali su pet tehnika kojima se postižu dekorativni efekti na keramici. To su: ukrašavanje u tehnici urezivanja (ornament je u obliku trake sa tačkastim ubodima), plastične trake, dekorisanje u tehnici plitkih i dubljih, širokih i uzanih kanelura, postizanje efekata glačanjem površine i ukrašavanje sudova crvenom posnom bojom koja se na površinu suda nanosi posle pečenja.
Jedna od osnovnih karakteristika vinčanske grupe je njena izuzetno bogata, raznovrna i kvalitetna plastika. Plastiku vinčanskog naselja u Crnokalačkoj bari čine figurine, amuleti, žrtvenici i prosopomorfni poklopci. Prema materijalu, plastika je izrađivana od zemlje i kamena. Zastupljene su dve osnovne grupe figurina: antropomorfne i zoomorfne. Antropomorfna plastika je vrlo česta. Vinčanska figura obično je predstavljena u stojećem ili sedećem stavu ili je skraćena bez donjeg dela. Stojeće terakote prikazivane su sa pregačama ili potpuno nage, sa naznačenim genitalnim organima. Kao po pravilu ruke su povijene u laktovima i počivaju na trbuhu ili su prikazane u obliku patrljaka. Otkrivene su i figurine od kojih su očuvane samo glave (sl. 10). Što se zoomorfnih figurina tiče otkrivene su figurine: vola, psa, jelena. Pronađene su i dve zoomorfne figurine od bele providne stene, verovatno alabastera. Jedna je figura kojoj nedostaje glava (sl. 11), dok druga predstavlja glavu konja sa sa jako izduženom njuškom ili glavu ptice (sl. 12). 
Mlađi praistorijski slojevi Crnokalačke bare sadrže tipološki raznovrstan i vremenski nejedinstven keramički materijal. Otkriveno je i nekoliko tipičnih posuda kulture dvouhih pehara iz ranog bronzanog doba. Osim sporadičnih nalaza keramike mlađeg gvozdenog doba, izdvaja se i stariji horizont kanelovane keramike ranog gvozdenog doba i mlađi horizont s kraja ranog i početka razvijenog gvozdenog doba, u kojem preovlađuje keramika bogato ukrašena utisnutim, ređe urezanim geometrijskim motivima.
Arheološka istraživanja u Crnokalačkoj bari pružila su dragocene podatke za proučavanje složenih kulturno-istorijskih zbivanja neolitskog perioda. Ona se manifestuje na razne načine: u vrsti naselja i njegovim pratećim naseobinskim objektima, u materijalnoj kulturi i njenim odnosima prema susednim savremenim kulturnim grupama. Naselje starijeg gvozdenog doba pruža koristan arheološki materijal, odnosno keramičke nalaze, koji doprinose boljem poznavanju ovog perioda.
Prilikom iskopavanja neolitskog naselja, otkrivena je i ostava rimskih denera. Ostava se sastoji od 81 primerka rimskog novca. Najstariji primerak je Neronov, datovan u 64 – 65. godinu, a najmlađi je iz vremena vladavine Aleksandra Severa, 232. godine. Ova ostava je najverovatnije produkt dugotrajne štednje, kojoj je zbog različitih razloga i potreba novac bio povremeno dodavan i oduziman. Na osnovu sačuvanosti primeraka možemo pretpostaviti da je ulaganje novca u ostavu verovatno počelo još u vreme Hadrijana iz čijeg su vremena poneki komadi vrlo dobro očuvani. Verovatno je sakrivena tokom građamskih ratova u trećem veku.
