Arheološki lokalitet Bedem se prostire na periferiji sela Maskara (opština Varvarin), na oko 15 kilometara severno od Kruševca i nasuprot srednjovekovnog grada Stalaća.
Piše: Marin Bugar
muzejski savetnik
rukovodilac srednjovekovne zbirke u Narodnom muzeju Kruševac
Sa visinskom tačkom od svega 146 m, nalazište geografski pripada području Južnog Temnića i zauzima deo aluvijalne terase koja se pruža na šest stotina metara od mesta gde Zapadna Morava meandrira u velikom luku.
Reč je o višeslojnom lokalitetu, gde se jasno ističu kulturni slojevi iz praistorijskog perioda
( eneolit, bronzano i gvozdeno doba), rane Vizantije (VI vek), kao i punog i kasnog srednjeg veka (XII-XIV veka).
Polaznu istraživačku tačku predstavljaju tragovi paleovizantijske fortifikacije šestog veka, koja sa dimenzijama od 130 h 130 metara, zahvata 1,7 hektara ravničarske površine.
Pristup lokalitetu je najlakši sa severne strane, kolskim putem, iz pravca sela, u dužini od oko tri stotine metara. Sa južne strane, teren je najnepristupačniji, jer se ispod samog bedema jasno uočavaju tragovi starog rečnog korita, koje je sredinom prošlog veka promenilo svoju trasu i formiralo pomenuti meandar. Ništa manje otežan jeste i prilaz sa zapada, jer je teren u odnosu na kotu utvrđenja niži oko 30 metara.
Kada se ovim podacima dodaju odbrambene formacije otkrivene na prostoru prema severozapadu, odnosno severoistoku, onda nije teško zaključiti da je položaj kastruma odabran pažljivije nego što to u prvom trenutku izgleda, te da je utvrđenje, iako nizijskog tipa, omogućavalo dobru defanzivnu taktiku.
Najzad, jasan strateški položaj potvrđuje i blizina velikomoravskog sliva koji se nalazi na svega nekoliko kilometara u pravcu severa.
Lokalitet od davnina pobuđuje pažnju istraživača. Sava Braljinac kao prvi poznati posetilac ovog lokaliteta u svom radu iz 1890. godine kaže:
„Razvaline leže na visoravni nad Moravom i strane obrazuju kvadrat kome svaka strana iznosi otprilike 100 m. Debljina zidova okolnih veća je od metra. Osim zidova koji obrazuju rečeni kvadrat ima ih unutra u kvadratu još, a neki su sa okruglim ćoškovima. Pored ovoga imaju i neki zasvođeni kanali koji izgleda vode u dubinu. Opeke su dvojake, male i velike. Male su kao obične naše današnje, a velike su dugačke 32, široke 29, a debele 4 cm. Od stvari kazaše mi da je pre nekoliko godina nađen odlomak jednog gvozdenog nadžaka i odlomak sablje, a od novca jedan zlatan novac još pre 10 godine i jedan srebrni novac koji je vele poslat u Beograd“.
Prvu ozbiljnije obilaske lokaliteta sproveo je jedan od pionira srpske arheologije Mihajlo Riznić, koji navodi nešto veće dimenzije utvrđenja (156h132 metra), sa debljinom zidova od 1,25 metara. Dalje kaže da na svakih 12 metara zidovi ulaze unutar utvrđenja za 10 metara, pa posle dužine od 13 metara opet izlaze napolje. Očito je reč o kulama koje su, po Rizniću, udaljene 13 metara jedna od druge.
Nezaobilazni Feliks Kanic u svojoj čuvenoj studiji o Srbiji u kratkim crtama takođe pominje nalazište, pri tom se pozivajući na prethodna Riznićeva istraživanja.
U ovom delu je svakako neizostavan i pomen dva najznačajnija istraživača temnićkog kraja, Stanoja Mijatovića i Jeremije Mitrovića, koji u svojim delima naglašavaju značaj lokaliteta kroz zanimljive opisne detalje. Tako prvi u svom delu „Temnić“, izašlom 1905., između ostalog, donosi i kratak prikaz zatečenog stanja na terenu gde kaže: „Oblika je četvrtasta i danas je razrušen skoro do temelja … kamenje od istog raznosi se po selu, radi podizanja kuća i drugih zgrada“.
Konačno, govoreći o utvrđenjima u temnićkom kraju, Mitrović takođe pruža važnu informaciju:
Svi su oni na visovima sem onog u Maskarama pored Morave“.
Prva interesovanja Arheološkog instituta iz Beograda za lokalitet kreću 1953. godine, kada se rekognosciranjem (obilascima i istraživanjima terena u nivou oranice) umnogome potvrđuju iznete činjenice . Navedena rekognosciranja su sprovedena pod rukovodstvom B. Stalio i R. Galović, dok je ispred kruševačog muzeja veliki doprinos proučavanjima ovog kraja pružila koleginica Emilija Tomić. Do obnavljavanja istraživačkih aktivnosti dolazi nakon višedecenijske pauze, u periodu od 1994.-1996. godine, kada se nanovo pokreću rekognosciranja nalazišta „Bedem“, odnosno oblasti Južnog Temnića, ovog puta u organizaciji kruševačkog muzeja.
Prva obimnija istraživanja sondažnog karaktera pokrenuta su 2001. godine u muzejskoj organizaciji i nastavljena naredne godine, da bi zatim bila obnovljena u razdoblju 2004 – 2006. godine. U ovim sezonama jasno se uočavao arheološki potencijal nalazišta kroz zatvorene paleovizantijske i praistorijske celine u severozapadnom, južnom i centralnom delu lokaliteta. Novo poglavlje u arheološkim istraživanjima započelo je 2008. godine u okviru javnih radova, da bi od 2010. godine, pod pokroviteljstom Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije, iskopavanja poprimila karakter sistematskih radova i u kontinuitetu trajala do 2015. godine.
Po svojim gabaritima, paleovizantijski kastrum možemo svrstati u red većih zdanja ovog tipa u Srbiji. Opasan masivnim bedemima, debelim do tri metra, predstavljao je veoma jaku utvrdu, kakva je, s obzirom na okolinu, i zahtevana. Na žalost, danas na lokalitetu nemamo nadzemnih svedočanstava. Utvrđenje predstavlja „brisan“ prostor bez vidljivih tragova graditeljstva. S toga je veoma teško odrediti punu visinu zidina, građenih u kombinaciji opeke i kompaktnog krečnog maltera, jer su u potpunosti devastirane savremenim uticajima.
Trobrodna sakralna građevina očuvana u negativima zidova, predstavlja najznačajniji paleovizantijski nalaz u okviru utvrđenja (slika 2).
Otkrivena je u njegovom jugoistočnom delu, sa spoljnim dimenzijama 23,05 h 23,20 m, koje su nosili zidovi debljine 0,78-1,15 metara.
Premda očuvana samo u temeljnim zonama, odnosno na nivou podnice, donosi dovoljno informacija za kraću analizu. Zidana je u kombinaciji masivnih opeka i kompaktnog krečnog maltera, sa primesama krupnog šljunka.
Slične trobrodne bazilike već su poznate sa lokaliteta Caričin Grad (bazilika u podnožju akropolja-crkva F), u Svinjarici, Kaljaji kod Radinovca, Prokuplju i na lokalitetima Balajnac i Bregovina-Kale, dok se posebno interesantnom po položaju unutar utvrđenja čini i bazilika iz manastira Sv. Katarine na Sinaju.
Pored navedenog, na prostoru utvrđenja su otkriveni i tragovi, delovi severne kule i severnog (slika 3) i južnog bedema, peći (slika 4), dva ranovizantijska objekta od lake konstrukcije, zatim dva stambena objekta iz perioda punog srednjeg veka (XII-XIII vek) (slike 5 i 6) kao i više otpadnih jama različite periodike (slika 7).
*
Lako je zaključiti da je reč o jedinstvenom vojnom utvrđenju nizijskog tipa, koje je u fortifikacionom sistemu Ilirika imalo veoma značajnu ulogu.
Podignuto u ravničarskom području, na mestu susticanja velikih reka, jasno naglašava svoju stratešku i, pre svega, komunikacijsku važnost. U vremenima kada su česti upadi varvara veoma ozbiljno ugrožavali stabilnost vizantijske Imperije očigledna je njegova neophodnost kao važne odstupnice u drugoj liniji odbrane, odnosno unutrašnjem limesu Carstva.
U prilog navedenom govori podatak da se lokalitet nalazi na samoj raskrsnici puteva koji su vodili prema još uvek važnim centrima na severu, istovremeno kontrolišući sve aktivnosti na području Stalaćke Klisure i Niške Kotline.
Dobijeni rezultati jasno ukazuju da je utvrđenje, iako veoma planski i organizovano zidano, relativno kratko bilo u upotrebi. Verovatna promena strategije u sistemu odbrane, odnosno snabdevanja vojnih punktova, dovodi do odluke da se u jednom trenutku zauvek napusti i tek u kasnijim vremenima punog srednjeg veka nanovo zaživi.
