Kopaonik svoje Nebeske stolice krije pod samim Pančićevim vrhom. Na nadmorskoj visini od 1793 metra sačuvani su kameni ostaci crkava iz dva bliska perioda, koja, opet, pripadaju dvema različitim epohama: jednoj poznoantičkoj, i drugoj, ranohrišćanskj fazi. Osim kamenih ostataka crkava na nalazištu Nebeska stolica Kopaonik na ovom prostoru nema novijih iskopina. Zbog nedostatka srednjovekovnih građevina, smatra se da su Nebeske stolice posle rušenja napuštene i da naselje više nije korišćeno.
Arheološko nalazište „Crkvine“ datira iz kasno antičkog i ranohrišćanskog perioda. Na temeljima stare hrišćanske bazilike u centru kultnog prostora otkriven je podni mozaik sa izomorfnim motivima i slikom pauna, simbolom vaskrsenja. Pretpostavka je da se bazilika nalazila u sklopu tvrđave iz ranovizantijskog perioda na brdu Čučaica, južno od Nebeskih stolica.
Tri stene prirodnog porekla iznad lokaliteta „Crkvine“ na nadmorskoj visini od 1913 metara svoj naziv duguju „kumu“ čuvenom vojvodi Živojinu Mišiću. Geografsko odeljenje Glavnog generalštaba Kraljevine Srbije u proleće 1889. organizovalo je topografsko istraživanje i premeravanje državne teritorije za izradu nove topografske karte. Živojin Mišić je dobio zadatak da izvrši premer zemljišta za sekciju Brus, koja se u tom periodu graničila sa Turskom. Kao pratnja, dodeljeni su mu jedan seiz, pet vojnika sa puškama i trubač. Dragocenu pomoć je imao od vojnika Savatija iz sela Kaznovaće, od koga je zapisao sve nazive na teritoriji Brusa osim naziva „Nebeske stolice“ iznad Belog brda (južno od Suvog Rudišta) koje je sam imenovao posmatrajući tri ogromne stene koje su mu se učinile kao tri velike stolice.
Na današnjim topografskim kartama zadržani su svi nazivi koje je Mišić u toku premeravanja Kopaonika upisao, uključujuči i najviši, kota 1913 metara, koji je imenovan „Nebeska stolica“.
“Sa svojim prostranim rasplećinama Kopaonik je najromantičniji deo Kraljevine Srbije… Vode i divnih izvora ima na sve strane…. Upoznati Kopaonik to znači upoznati jedan od najdivnijih krajeva naše otadžbine“ – zapažanje je Živojina Mišića.
Život na ovom lokalitetu je, prema saznanjima iz dosadašnjih istraživanja, postojao od III do VI veka, najpekao mali kasnoantički stambeni kompleks koji se u V ili VI veku razvio u važno hrišćansko kultno središte. Ovako značajnom središtu hrišćanstva, moralo je da odgovara i znatno veće naselje od onog otkrivenog uz njega (svega nekoliko građevina), zbog čega se pretpostavlja da se ono nalazilo u sklopu neistražene tvrđave iz ranovizantijskog doba, na brdu Čučaica, južno od Nebeskih stolica ili ili Utvrđenja Gradac, u zaseoku Gornji Levići, kod sela Đerekare.
Legenda o nastanku lokaliteta Nebeske stolice
Crkvište na Kopaoniku je posvećeno Svetom Prokopiju, zaštitniku vojnika rudara, jer je ova planina, u antičkim i srednjovekovnim izvorima nazivana Srebrna – zbog daleko poznatog rudnog potencijala, naročito zlata, srebra, bakra i ovlova.
Po starom predanju, crkva je u toku jedne noći nestala. Dok je letela ka nebu, na njenom mestu su ostali samo temelji, a kameni blokovi su padali po okolnom prostranstvu. Od zidova leteće crkve, koji su padali po celoj Toplici, i na tim mestima nastajale su nove crkve.
Međutim, kako su arheolozi sprovodili iskopavanja na lokalitetu Nebeske stolice, pojavile su se zidine koje su ukazivale na to da je tu bio mnogo veći objekat.
Na osnovu ovog predanja, Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva je, uz pomoć i podršku Nacionalnog parka Kopaonik, na čijoj se teritoriji lokalitet nalazi, započeo 1998. godine arheološka istraživanja, pod rukovodstvom arheologa Gordane Tošić.
– Kada smo došli prvi put – isrpričala je – zatekli smo gomilu kamenja i jedan drveni krst koji je oznacavao ovo sveto mesto. Po predanju posvećeno je svetom Prokopiju, zaštitniku rudara, sto je bilo i logično jer je ova planina, u antičkim i srednjovekovnim izvorima nazvana Srebrna, bila poznata još tada po rudnom potencijalu.“
Iz tame duge milenijum i po, izronila je stara hrišćanska bazilika (crkva), datirana u 5. ili 6. vek. Poseban dragulj ovog, samog po sebi fascinantnog, otkrica bio je – podni mozaik sa geometrijskim izomorfnim motivima, karakterističnim baš za taj period, a kao kruna svega: u jednom njegovom polju slika pauna (hriscanskog simbola vaskrsenja). Gordana Tosic utvrdila je nepobitno (na osnovu nađenih fragmenata zivopisa) da je ta bazilika bila oslikana freskama.
Gordana Tošić je objasnila i naučni aspekt značaja ovog lokaliteta: – On se nalazi na najvišoj koti u našoj zemlji. Osim toga, na ovoj teritoriji mozaici su vrlo retki. Severna granica kasnoantičke rimske provincije Dardanije jos uvek nije jasno određena, a ovaj lokalitet ukazuje na neke nove centre i tako pojašnjava ono neodređeno.“
Kasnoantičko naselje
U južnom delu kompleksa, nalaze se ostaci građevina koje pripadaju kasnoantičkom dobu, odnosno periodu III i IV veka, prema pronađenim novčićima. Pored njih, u ovom delu su pronađeni ulomci posuda od stakla i keramike, narukvice od staklene paste na kojima je motiv lažne pletenice (okvirno se datuju od IV do VI veka), kao i fibule.
Ostaci ranohrišćanske crkve
Na lokalitetu Nebeske stolice je pronađen novac iz vremena rimskog imperatora Konstantina Velikog, u čije vreme je hrišćanstvo već bilo masovno prihvatano u carstvu. Takođe je pronađen i podni mozaik iz rimskog perioda, koji je moguće videti u muzeju u Kraljevu.
Na ovom lokalitetu otkriveni su ostaci građevina i reprezentativne stare hrišćanske bazilike koja datirana u 5. ili 6. veka. Specifične je osnove, u čijoj unutrašnjosti je otkriven ranohrišćanski mozaik sa geometrijskim izomorfnim motivima, karakterističnim baš za taj period, a kao kruna svega – u jednom od polja mozaika se nalazi slika pauna (hrišćanskog simbola vaskrsenja).
Izgled ranohrišćanke bazilike
Bazilika ima složenu i specifičnu osnovu, sa dvostrukom oltarskom građevinom, izrađenom od lomljenog i tesanog kamena, naosom, severnim brodom, južnim aneksom i narteksom. Cela građevina je napravljena istovremeno.
Pravljena je od lomljenog i tesanog kamena koji je vezivan krečnim malterom. Sam teren je uticao na njenu gradnju, pošto su u njoj (narteks i apsida) uočljivi delovi stena koje su se pre izgradnje nalazile na tom prostoru.
Njena unutrašnjost je bila ukrašena freskama i mozaikom što je do danas čini privlačnom za turiste. Danas su od bazilike preostali temelji i prizemni deo zida, koji su nakon iskopavanja konzervirani.
Ovako značajnom središtu hrišćanstva, moralo je da odgovara i znatno veće naselje od onog do sada otkrivenog, sa svega nekoliko građevina. Pretpostavlja se da su na planini Kopaonik Nebeske stolice nalazile u sklopu većeg lokaliteta ili neistražene tvrđave iz ranovizantijskog doba koju možete i sami potražiti tokom svog aktivnog odmora na Kopaoniku.
Mozaik
Patos bazilike bio je prekriven složenim mozaikom rađenim u opus tesselatum tehnici, od koga je sačuvan samo periferni segment u severoistočnom delu naosa. Smatra se da je centralni deo mozaika predstavljala neka složena kompozicija, oko koje se prostirao okvir podeljen u manje segmente ukrašene zoomorfnim i geometrijskim predstavama, među kojima je i predstava ptice, koja je imala svoju simboličku vrednost vezanu za duhovni svet, u ranohrišćanskim prikazima. Na osnovu očuvanog fragmenta, nastanak mozaika, a samim tim i cele bazilike smešta se u kraj V ili VI vek, dok se ovakva rešenja mozaičke kompozicije mogu naći i na drugim lokalitetima.
Fotografije / Ilustracije: Nebeske stolice, digitalna mapa kulturnog nasleđa opštine Leposavić, Wikipedia
